شهر قدیمی «ملغان» در گچساران را بیشتر بشناسیم

آوای جنوب

گچساران – شهر«ملغان» در شهرستان گچساران به عنوان یکی از قدیمی ترین سکونتگاه های کهگیلویه و بویراحمد در روزگاران کهن ملجان و کاروانسرا هم خوانده می شد در نزدیکی شهر فعلی دوگنبدان قرار داشت.

،براساس پژوهش های انجام گرفته از سوی باستان شناسان محل این شهر باستانی و تاریخی در نزدیکی روستای” تلخ آب شیرین” در کنار کوهی به نام” تنک ملغان” قرار داشته که البته اکنون فقط تعدادی حوض از این شهر تاریخی باقی مانده است.

دوگنبدان یا ملغان به علت نزدیکی و ارتباط آن با بندرهای جنوبی خلیج فارس و دسترسی به پایتخـــت های ایران باستان مثل تخت جمشید و شوش از مراکز مهم تمــــدن آن زمان بوده و به کاروانسرا یعنی محل اسکان کاروان ها شهرت داشته است .

در کتاب جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی از گای لسترنج دوگنبدان را با نام گنبد ملغان یا ملجان یا ملگان، جزئی از ولایت فارس نام برده شده این شهر براساس دانسته های مکتوب در ساحل یکی از شعب رودخانه آب شیرین در مسیر نوبندگان به ارجان قرار داشته باستان شناسان در مورد موقعیت جغرافیایی و آب و هوای این می‌گویند که شهر گنبد ملغان از جمله مناطق گرمسیری بوده و نخلستان آن شهرت دارد.

در فارسنامه ابن بلخی که در قرن ششم می‌زیسته از کاروانسرا یا ملغان به عنوان شهری گرمسیری که آب روان دارد یاد کرده او از قلعه‌ای در دوگنبدان که آذوقه سه چهار سال محافظان قلعه را در آن نگه می‌دارد و هوای آن خنک است و همچنین از باغستان های میوه، غله، آب انبار عالی، مسجد جامع و قلعه‌های دیگری در شهر سخن یاد کرده است.

نورمحمد مجیدی در کتاب تاریخ و جغرافیایی کهگیلویه و بویراحمد دربارهٔ آثار این دوگنبد گفته که بقایای آثار ۲گنبد تا سال ۱۳۵۰ در شمال غربی شهر و در مجاورت مخازن آبی که شرکت نفت برای کارگران و شهروندان دوگنبدان احداث کرده وجود داشته است.

گروه باستان‌شناسی با نظارت سِر اورل اشتاین انگلیسی که در سال ۱۳۱۴ شمسی در مسیر راه خود از شهر دوگنبدان بازدید کرده و شرح آن در کتاب راه‌های باستانی و پایتخت‌های قدیمی ایران توسط بهمن کریمی آورده شده شهر دوگنبدان یا کاروان سرا در سال ۱۳۱۴ اتاق‌هایی به‌سبک دوران صفوی در کنار چشمه‌ای و در ویرانه‌هایی در پنج کیلومتری شمال غربی دوگنبدان دیده می‌شود که از آن به‌نام کاروانسرا هم نام برده است.

همچنین در این اثر آمده که در نزدیکی بنای این ده کاروانسرای بسیار قدیمی که شاید متعلق به دوره صفویه باشد وجود دارد که این کاروانسرا از گچ و سنگ ساخته شده و هنوز قسمت مهمی ازآن برپاست او در ادامه می‌نویسد بر سر این کاروانسرا کنونی پست امنیه دوگنبدان قرار دارد و اینکه چشمه و آبادی قدیمی نزدیک این کاروانسرا بوده است

روایت باستان شناسان درباره نخستین سکونتگاه زندگی در شهرستان گچساران

یک پژوهشگر سازه های تاریخی و باستانی می گوید که شهر ” گنبد ملغان”که در شهرستان کنونی گچساران قرار دارد اوایل دوران اسلام به عنوان یکی از منزلگاه های راه باستانی ارجان به شیراز از آن نام برده شده است.

حسین سپیدنامه افزود: از شهر ” گنبد ملغان” در کتاب مسالک و ممالک استخری نام برده شده و ابن بلخی هم درباره این مساله که گوشت در این شهر ارزان بوده سخن به میان آورده است.

یک باستان شناس دیگر می گوید: که نخستین مطالعات کارشناسی درباره شهر ” گنبد ملغان” سال ۱۳۷۷ انجام گرفت و منجر به ثبت این منطقه در فهرست آثار ملی شد.

شیدا براتی افزود: همچنین پس از بررسی ها و پژوهش های کارشناسی دیگر تنگ ملغان و قلعه ملغان در به ترتیب در تیر و مرداد ماه سال ۱۳۸۸ در فهرست آثار ملی ثبت شده است.

حکایت دوگنبدان امروزی

دوگنبدان امروزی تا قبل از سال ۱۳۰۶ تقریباً خالی از سکنه بود اما پس از آن با فعالیت‌های شرکت نفت در این منطقه (گچساران) اهمیت یافت و نخستین چاه نفت در روستای بابامحمد از توابع دوگنبدان امروزی حفاری شد که اکنون به چاه شماره ۶ معروف است.

وجه تسمیه شهر دوگنبدان به خاطر وجود بقایای گنبدهای است که در دشت‌های شرق و غرب دوگنبدان، یکی گنبدی با ارتفاع حدود ۶ متر در غرب ناحیه لیشتر که آثارش هنوز پابرجاست و دیگری در جلگهٔ شرقی دوگنبدان و در ابتدای تنگ مالیون قرار داشته گنبد دوم اکنون وجود ندارد ولی آثار ویرانه‌های تپه‌ای وجود دارد که گمان می‌شود یک چهارطاقی بزرگ بوده که زمانی گنبد شکوهمندی بر آن ساخته‌ شده بود
پس از این تاریخ با وجود این که توسط کارکنان ایرانی و انگلیسی شرکت نفت تعدادی چاه در اطراف دوگنبدان حفر شده اما در سال‌های بعد به دلیل نا امنی‌هایی در منطقه این گروه به مسجد سلیمان رفته و در آنجا به کار حفاری نفت ادامه دادند ولی دوباره از سال ۱۳۱۵ شرکت نفت ایران و انگلیس فعالیت‌های اکتشاف و حفاری و استخراج از چاه‌های این منطقه را آغاز کردند.

در بعضی از منابع تاریخی از این شهر به عنوان محل یک کاروانسرای دوره صفوی نام برده شده و روستائی به نام زریون در شمال این کاروانسرا قرار داشته که امروزه از هیچ‌کدام اثری باقی نمانده این روستا تا سال ۱۳۱۹ وجود داشته که با شروع و بهره‌برداری مجدد از منابع نفتی در منطقه جزئی از باند فرودگاه قدیمی شرکت نفت می‌ شود.

برطبق گفته هاینس گاوبه که اصولاً دوگنبدان تا قبل از انتقال قسمتی از سازمان شرکت نفت به آنجا اهمیتی نداشته و فقط مسافران از آثار کاروانسرایی آن سخن گفته‌اند به نظر می‌رسد که تنها این کاروانسرا و سه روستای کوچک به نام‌های زریون، پربالی، رادک سابقه سکونت در دوگنبدان بوده است.

با شروع فعالیت‌های نفتی در گچساران قدیم در سال ۱۳۱۶ و تغییر مکان واحدهای کارگری و کارمندی شرکت نفت، از گچساران قدیم به شهر دوگنبدان، در فاصله سال‌های (۳۰–۱۳۲۸) این شهر رونق تازه‌ای به خود گرفت یعنی روستای زریون در مسیر باند فرودگاه شرکت نفت واقع شد و اهالی آن به روستای پروبالی منتقل شده‌اند.

گچساران قدیم بر اثر ناهمواری زمین، محدودیت فضای شهری، تراکم تأسیسات نفتی و زلزله‌های متناوب که به علت انفجار اکتشاف معادن نفت ایجاد می‌ شد در سال ۱۳۳۰ برابر با تصمیمات دولت و شرکت نفت ایران و انگلیس تخلیه و تخریب گردید و قرار شد به شهر دوگنبدان فعلی که محل مناسبی برای استقرار کارگران و کارمندان و احداث شهری نوساز بود منتقل شد.

برنامه ساخت شهر دوگنبدان به علت داشتن منابع نفت فراوان دراطراف و حوالی آن بوده و بعد از این که شرکت نفت محل آن را برای استقرار کارکنانش مناسب یافت به تدریج محل فعلی منتقل شدند

نخستین کلنگ بنای شهر فعلی دوگنبدان توسط شرکت نفت در سال ۱۳۳۴ به زمین زده شد که به تدریج با سکونت اهالی و اشتغال در تأسیسات شرکت نفت این شهر گسترش یافته و از سال ۱۳۳۵ با احداث خانه‌های مسکونی کارکنان شرکت نفت و احداث تعدادی مغازه مربوط به کسبه بهبهانی، گروهان ژاندارمری و خیابان کشی به شیوه امروزی به تدریج شهر گسترش یافت و به شهر دوگنبدان معروف شد.

در مورد موقعیت جغرافیایی و آب و هوای آن می‌گوید که شهر ” گنبد ملغان” از جمله مناطق گرمسیری بوده و نخلستان آن شهرت دارد که در مجاورت کوه و ولایت بازرنگ و همچنین صرام (چرام) که زمستان آن به بسیار سرد بوده و حتی در فصل تابستان سر کوه آنجا برف داشته واقع است.

فارسنامه ابن بلخی که در قرن ششم می‌زیسته از ” گنبد ملغان” به عنوان شهری گرمسیری که آب روان دارد یاد کرده‌است.

۱۳۷ اثرتاریخی گچساران در فهرست آثار ملی ثبت شده که از این تعداد ۷۰ اثر مربوط به دوره اسلامی است پل خیری محمد خان و قلعه بابا کلان ،کاروان سرای خان عوض صفوی، قلعه آرو کهنه و گنبد لیشتر از آثار به جامانده دوره قبل از اسلام در این شهرستان است