بررسی دو ویژگی رودخانه زهره/ دولت با ساخت سد چمشیر چه هدفی را دنبال می‌کند؟

آوای جنوب

محسن موسوی خوانساری، عضو هیئت مدیره انجمن آب و خاک پایدار ایران سد چمشیر با اهداف تعدیل شوری آب در پایین‌دست با استفاده از جریانات سطحی و سیلابی و رواناب ۱.۸ میلیارد مترمکعبی احداث شد.

یکی از مزایای ساختار اجرایی چندعاملی متشکل از کارفرما، پیمانکار، مشاور و ناظر در ایران، ارتقای شفافیت به حساب می‌آید. ساختاری که ذیل آن نتیجه تکثرگرایی بر مبنای روابط مالی استقرار پیدا کرده و زمینه کاهش مسائل و مشکلات ناشی از اجرای هر پروژه را ایجاد می‌کند.
با توجه به این مسئله پروژه سد چمشیر با اتکا به عاملیت متعدد در دستور کار قرار گرفته است. طرح سد چمشیر، یکی از طرح‌های شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران است که با هدف تعدیل کیفیت رودخانه شور زهره در ۲۵ کیلومتری جنوب شرقی شهر دوگنبدان (گچساران) مرکز شهرستان گچساران در استان کهگیلویه و بویراحمد قبل از پیوستن رودخانه خیرآباد به رودخانه زهره در مجاورت محلی به نام تنگه چم شیر نزدیک به مرز استان بوشهر احداث شده است.
تامین مالی این سد توسط کنسرسیون ایران و چین به مبلغ ۲۰۳ میلیون یورو در دستور کار قرار گرفته و عملیات ساخت آن از سال ۱۳۹۳ آغاز شده است. توجه به روند تامین مالی پروژه بیانگر آن است که طرح ساخت سد چمشیر از موفق‌ترین پروژه‌های ذیل تامین مالی کشور چین به حساب می‌آید و در مهلت مقرر به نتیجه رسیده است.

هدف از ساخت سد چمشیر چیست؟
مهمترین هدف ساخت سد چمشیر، تعدیل کیفیت آب رودخانه زهره است. موضوعی که بارها توسط کارشناسان متعدد به آن اشاره شده است.
بر خلاف تصور بسیاری از مردم مبنی بر اینکه رودخانه‌های کشور به طور عمده از جریان آب شیرین شکل گرفته‌اند، اما رودخانه زهره به واسطه حضور چشمه‌های شور شش‌گانه در مسیر خود، ذاتا یک رودخانه شور است.
بر اساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، در حوضه آبریز رودخانه زهره ۶ چشمه آب شور قرار گرفته که سالانه بیش از ۲.۵ میلیون تن نمک را با خود به پایین دست سد انتقال داده و در بازه‌های زمانی از سال شاخص شوری ۷ برابر حد مجاز را تجربه می‌کند.
شکل۱: شمای محل چشمه‌های شور طبیعی در رودخانه زهره

به معنای دیگر زمانی که میزان آبدهی رودخانه به خصوص در بازه زمانی خردادماه تا مهرماه هر سال به واسطه کاهش آورد آبی افزایش می‌یابد میزان شوری آب در رودخانه زهره بالا رفته و زمینه ضربه به محیط زیست فراهم می‌شود.
نگاهی به کشت مردم در پایین دست رودخانه زهره گواهی دیگر بر ماهیت شور این رودخانه است، جایی که در مزارعی نظیر مزارع زیتون، تنها امکان کشاورزی برای ماه‌های خاصی از سال در فصل زمستان زمینه استفاده از منابع آبی مهیا بوده و در سایر ماه‌های سال به علت افزایش شوری آب زمینه استفاده از منابع آبی مهیا نیست.
به عبارتی سد چمشیر حجم بسیار زیادی از آب شیرین حاصل از بارش‌ها که به صورت سیلاب از طریق رودخانه وارد دریا می‌شود را نگه داشته و ضمن افزایش دبی رودخانه در همه فصول سبب کاهش شوری آب رودخانه زهره و رونق کشاورزی منطقه می‌شود، این درحالی است که اکنون حدود ۷۰ درصد آورد آبی رودخانه زهره به علت نبود سد از دست می‌رود و وارد دریا می‌شود.
شکل۲: متوسط ماهیانه غلظت املاح جامد محلول در آب رودخانه (برحسب میلی‌گرم بر لیتر) شامل ایستگاه حاج قلندر (بالادست سد)، ایستگاه پل زهره (پایین دست سد)

با توجه به جدیدترین اطلاعات رسیده از شرکت مدیریت منابع آب ایران، فرآیند مطالعات برای ساخت این سد فارغ از مسئله تامین مالی از سال ۱۳۶۷ روی میز قرار گرفته است. در همین راستا، شرکت آب منطقه‌ای استان فارس، کهگیلویه و بویراحمد و بوشهر مطالعات شناخت و مقدماتی در سال‌های ۱۳۶۷ تا ۱۳۶۸ به انجام رسانیده است. مطالعات مرحله اول سد مخزنی چم شیر، گشایشات وابسته توسط مشارکت مهندسین مشاور پاراب فارس و مهندسین مشاور تهران سحاب در سال ۱۳۷۳ شروع شده و در سال ۱۳۸۱ مصوبه فاز ۱ را اخذ نمود. شروع مطالعات فاز ۲ بر مبنای تکمیل مطالعات مرحله اول توسط مهندسین مشاور تهران سحاب در سال ۱۳۸۵ انجام گرفته و اسناد مناقصه به صورت EPCF تهیه گردیده است. پس از برگزاری مناقصه، شرکت‌های سابیر، مهاب قدس و صفا نیکو سپاهان برنده آن شده که قرارداد در سال ۱۳۸۶ عقد گردید.
با توجه به اهمیت مسائل زیست محیطی در حوضه آبریز، دانشگاه صنعتی امیرکبیر و دانشگاه شیراز از دیگر نهادهای پژوهشی کشور به منظور تکمیل مطالعات شناختی و زیست محیطی در مسئله بوده‌اند.
با توجه به روند بررسی‌های انجام شده، هم اکنون سد در انتظار پایان فرآیند بررسی‌های پیش از بهره‌برداری قرار گرفته و در دی ماه سال ۱۴۰۱ فرآیند آبگیری سد آغاز می‌شود و بر اساس جزئیات موجود حیات شرق خوزستان با این پروژه متحول خواهد شد