قصه نفت؛ پژواک مته حفاری بر قلب تاریخ

آوای جنوب
قصه نفت در ایران به صد و اندی سال قبل‌خلاصه نمی‌شود و دیرینگی آن قدمتی به‌اندازه تاریخ دارد که‌ خوزستان مهد آن است؛ سرزمینی که گرما و نفت را در دل خود جای داده است تا ایران‌ مدرن از آن متولد شود.

از خشت‌های زیگورات چغازنبیل تا ردپای‌ کودک هزاران ساله، از کاخ باستانی شوش تا بنگله‌های جنوب، از چشمه‌های نفتی تا فوران‌ چاه شماره یک مسجدسلیمان، همه و همه پژواکی از یک صداست که اینجا خوزستان، خاستگاه نفت و تاریخ است
نخستین نشانه‌های وجود نفت در ایران را به دوران کهن نسبت داده‌اند. بر اساس معدود منابع مطالعاتی، از دوره سومریان (۵ تا ۶ هزار سال پیش) در شوش باستان، قیر به جای ملات بین سنگ و آجر در بناها استفاده می‌کردند و کشتی‌ها و ظروف سفالین را با آن می‌اندودند تا آب به آنها نفوذ نکند. در کتاب اوستا واژه نفت به‌معنای روغن معدنی آمده است که نشان از قدمت این واژه در اعصار تاریخ دارد.

با ورود به دوره هخامنشیان از نفت برای روشنایی و مقاصد طبی استفاده شده است. در همین راستا هرودوت مورخ بزرگ یونانی نوشته است: «در ۲۲ کیلومتری شوش، چاه‌هایی است که با چرخ از آن نفت و قیر و نمک بیرون آورده و در مخزن می‌ریزند و پس از چندی قیر و نمک ته‌نشین می‌شود و نفت به شکل مایع باقی می‌ماند». این مورخ همچنین گزارش‌هایی مبنی بر استفاده از قیر در جنگ‌های هخامنشیان و یونانیان دارد.

مورخ رومی به نام «آمیانوس‌ مارسلینوس» با اشاره ‌به جنگ شاپور دوم ساسانی با امپراتور روم از تاکتیک جنگی ایرانیان با استفاه از نفت چنین روایتی دارد: «ایرانیان برگ‌های گیاه مخصوص را در روغن خیس می‌کردند و سپس مایع دیگری به نام نفت بر آن می‌افزودند. آنگاه تیرهای جنگی خود را در آن گذارده، آتش می‌زدند و به طرف دشمن پرتاب می‌کردند و دقت می‌کردند کمان را آهسته رها کنند تا تیر به‌سرعت پرتاب نگردد و آتش آن خاموش نشود. این تیرها به هرجا می‌رسید، ایجاد آتش‌سوزی می‌کرد و آتش آن با آب خاموش نمی‌شد و فقط ریگ و شن آن حریق را از بین می‌برد» ابن بطوطه در قرن هشتم هجری قمری نیز در سفرنامه خود از وجود نفت و قیر در بین‌النهرین و جنوب غربی ایران امروزی خبر داده است. همه این گزاره‌های تاریخی حکایت از نقش و کاربرد نفت در این پهنه جغرافیایی و آگاهی تاریخی ایرانیان نسبت به آن دارد.

تلاش برای طلای سیاه

در قرن نوزدهم میلادی زمین‌شناس انگلیسی به نام «لوفتُس» به‌عنوان نخستین کاوشگر محوطه تاریخی شوش به وجود نفت در مناطق جنوب غربی ایران پی برد و این سرآغازی برای ورود غربی‌ها و گرفتن امتیاز از شاهان قاجار بود. در اواخر قرن نوزدهم میلادی، یک هیئت فرانسوی به سرپرستی «دومورگان» به «چیاسرخ» در اطراف کرمانشاه اعزام شد که گزارش آن در مجله «معادن» فرانسه انتشار یافت. با چاپ این مقاله، غربی‌ها بیش از پیش نسبت به وجود نفت در ایران آگاه شدند و همین امر زمینه حضور اعضای دارسی و انعقاد قرارداد در ایران شد. اولین گروه اکتشافی به سرپرستی مهندس «اداره خدمات عامه» هندوستان یعنی «جی. بی. رینولدز» به چیاسرخ اعزام شد. با وجود اینکه حفاری در مساحتی حدود ۲۵۹ هزار هکتار تا نوامبر ۱۹۰۴ ادامه یافت و دو چاه به تولید رسید، اما مقدار ناکافی و مشکل مسافت حمل نفت تا ساحل خلیج‌فارس ادامه پروژه را متوقف کرد، از این رو دارسی تصمیم گرفت چیاسرخ را رها کند و در جنوب به کاوش بپردازد

پژواک مته حفاری بر قلب تاریخ

با آغاز قرن بیستم در ۱۹۰۵ میلادی گروه دارسی در منطقه «مماتین» خوزستان کار حفاری را آغاز کرد. این محل هم از طرف زمین‌شناسان توصیه شده بود. رینولدز شخصاً با حدود ۲۰ حفار بریتانیایی و کانادایی به این منطقه آمد. با وجود اینکه چاه اول به عمق ۶۶۱ و دومی ۵۹۱ متر بود هیچ کدام به نفت نرسید. پس در ۱۹۰۷، تیم رینولدز در«میدان‌ نفتون» حفاری را آغاز کرد. در اواخر این سال دولت هند نیروی کوچکی از سربازان «هنگ هجدهم نیزه‌داران بنگال» را به فرماندهی «آرنولد ویلسون» برای حمایت حفاران تا هنگام دسترسی به نفت یا توقف عملیات به آنجا فرستاد. در ۱۹۰۸ شرکت نفت برمه، بازرسی را به منطقه اعزام کرد و گزارش داد که ادامه عملیات اکتشافی بیش از این بی‌فایده است. در پایان آوریل، رینولدز تلگرافی از لندن دریافت کرد که به او دستور داده شده بود کار را متوقف و کارمندانش را مرخص‌ کند و به‌ کشور بازگردد. رینولدز به‌دلیل اعتقاد به وجود نفت در مسجدسلیمان پس از بحث با ویلسون تصمیم گرفت به بهانه خوانا نبودن متن تلگراف، کار را تعطیل نکند و از قطعه قطعه کردن دکل‌ها خودداری‌ کند تا نامه کتبی به آنها ابلاغ شود. اما تا قبل از رسیدن ابلاغ کتبی از طرف شرکت نفتی برمه به رینولدز، پژواک مته حفاری بر قلب تاریخ نشست و اوایل صبح روز ۲۶ مه ۱۹۰۸/ ۵ خرداد ۱۲۸۷، چاه شماره یک مسجدسلیمان با فوران ۱۵ متری در عمق ۳۶۰ متری به نفت رسید و یکی از اتفاق‌های بزرگ تاریخ معاصر به وقوع پیوست.

نخستین اقدام رینولدز، جمع‌آوری نفتی بود که به هدر می‌رفت، بنابراین حوضچه‌ بزرگی در دل خاک حدود ۶۰ متر دورتر از اردوگاه، حفر و نفت را به آن طرف هدایت کرد، سپس عملیات دریچه‌سازی برای چاه را آغاز کرد. براساس گزارش فنی «سامسون» زمین‌شناس این پروژه، چاه شماره یک در عمق ۱۱۷۹ فوتی به نفت رسید. چاه دوم به عمق ۳۰۷ متر ۱۰ روز پس از چاه اول فوران کرد، بدین شکل مسجدسلیمان به‌عنوان مهد نفت‌ خاورمیانه وارد صفحات تاریخ معاصر شد. به مرور در مناطق هفتگل، نفت سفید، آغاجاری، پازنان، گچساران و لالی معادن نفت کشف و عصر صنعتی ایران شروع شد.

با کشف نفت در پنجم خرداد، ایران وارد دوران تازه‌ای از تاریخ خود شد؛ عصری که هم‌زمان با ظهور این ماده سیاه، شتابی بی‌سابقه به توسعه بخش‌هایی از کشور از جمله راه‌سازی، بهداشت و درمان، آموزش، حمل‌ونقل و مسکن داد. به‌موازات گسترش فعالیت‌های اکتشافی و تولیدی، عناصر مدرنیته و فناوری نیز با سرعت بیشتری در کشور گسترش یافتند، تا آنجا که بسیاری از شهرهای نفتی به نمادهایی از تنوع فرهنگی، مدارای مذهبی و همزیستی قومی بدل شدند